Średniowiecze ukształtowało jeden z najbardziej wpływowych schematów postrzegania kobiet, który odcisnął piętno na całej późniejszej kulturze Zachodu. Kobieta została zamknięta w dwóch skrajnych archetypach: Madonny i grzesznicy.

Maryja, Matka Boska, była przedstawiana jako ideał czystości, łaski i posłuszeństwa, podczas gdy Ewa i Maria Magdalena symbolizowały pokusę, grzech oraz cielesność. Ten dualizm miał fundamentalne znaczenie dla społecznej i religijnej pozycji kobiet w średniowieczu – wyznaczał granice ich ról i możliwości, narzucając jednocześnie obowiązek podporządkowania się męskiej władzy.

Kościół wykorzystał postać Ewy jako symbolu kobiecej winy i grzechu pierworodnego, co legitymizowało przekonanie, że to kobieta jest odpowiedzialna za upadek ludzkości. Przekaz ten umacniał ideę, że kobieta musi być kontrolowana i podporządkowana, ponieważ jej natura skłania ją do kuszenia i sprowadzania mężczyzn na złą drogę.

W sztuce i kazaniach Ewa była ukazywana jako uwodzicielka, która swoim nieposłuszeństwem wobec Boga doprowadziła do wypędzenia z raju. Obraz ten stał się potężnym narzędziem w obwinianiu kobiet za grzechy społeczeństwa. Kobiety były traktowane jako niebezpieczne istoty, które muszą być pilnowane i karane za swoją skłonność do grzechu.

Ewa symbolizowała też kobiecą cielesność, co prowadziło do nieufności wobec wszystkiego, co było związane z kobiecą seksualnością i naturalnymi procesami ciała. Dlatego właśnie w średniowieczu kobiety doświadczyły systematycznych ograniczeń, zwłaszcza w kwestiach edukacji, niezależności i duchowej autonomii.

Z drugiej strony, Madonna była przedstawiana jako całkowite przeciwieństwo Ewy – cicha, pokorna, pozbawiona cielesności i seksualności. Jej wizerunek był kreowany na wzór kobiety idealnej: matki, opiekunki, osoby oddanej wyłącznie roli służebnej wobec Boga i mężczyzn.

Kościół umacniał przekonanie, że kobieta może być dobra i wartościowa tylko wtedy, gdy podporządkowuje się narzuconym jej normom i rezygnuje ze swojej autonomii. Madonna stała się wzorem nierealnym do osiągnięcia dla zwykłych kobiet – był to obraz kobiety wyidealizowanej, niemal odczłowieczonej, oderwanej od rzeczywistości.

Utrwalanie tego ideału miało głęboki wpływ na społeczne role kobiet. Z jednej strony kobieta miała być czysta i oddana, ale w rzeczywistości każda, która nie spełniała nierealistycznego ideału Madonny, mogła być łatwo oskarżona o uleganie grzesznej naturze Ewy. Ten dualizm stanowił podstawę do obwiniania kobiet o niemal wszystkie kryzysy moralne i społeczne, usprawiedliwiając ich podporządkowanie i ograniczenie praw.

W pierwszych wiekach chrześcijaństwa Maria Magdalena była czczona jako jedna z najbliższych uczennic Jezusa. W tekstach apokryficznych, takich jak „Ewangelia Marii Magdaleny” (II wiek), przedstawiano ją jako duchową przewodniczkę, obdarzoną tajemną wiedzą i przekazującą mistyczne nauki Jezusa. W tradycjach gnostyckich była symbolem wewnętrznej mądrości i równości duchowej, co stało w sprzeczności z patriarchalnym porządkiem Kościoła katolickiego.

Z czasem jej wizerunek został celowo zdeformowany. W 591 roku papież Grzegorz I ogłosił, że Maria Magdalena to nawrócona jawnogrzesznica – łącząc jej postać z kobietą, która namaszczała stopy Jezusa, oraz z Marią z Betanii. W ten sposób Magdalena została pozbawiona autorytetu duchowego i sprowadzona do archetypu kobiety, która musi odpokutować swoje grzechy, aby dostąpić zbawienia.

Od tego momentu kult Marii Magdaleny rozwijał się dwutorowo: z jednej strony czczono ją jako świętą, zwłaszcza we Francji, gdzie według legend miała spędzić ostatnie lata swojego życia, z drugiej jednak jej postać była wykorzystywana do umocnienia chrześcijańskiej narracji o kobiecej winie i konieczności pokuty. W sztuce średniowiecznej często przedstawiano ją w scenach ekspiacji – naga, pokutująca, z długimi rozpuszczonymi włosami, co miało podkreślać jej wcześniejszą grzeszność.

Dla katarów, którzy pojawili się w XII wieku, Maria Magdalena była jedną z kluczowych postaci duchowych – przewodniczką i strażniczką prawdziwej nauki Jezusa. Katarowie uznawali ją za autorytet duchowy i przykład osoby wolnej od materializmu, co stało w jawnej sprzeczności z wizją Kościoła katolickiego. Kobiety w społecznościach katarów mogły pełnić funkcje duchowe, nauczać i przyjmować sakramenty na równi z mężczyznami.

Kościół, dostrzegając to zagrożenie, wykorzystał swoją wcześniejszą narrację o Magdalenie jako nawróconej grzesznicy, aby zdyskredytować ruch katarów i podkreślić, że duchowa niezależność kobiet prowadzi do upadku. W XIII wieku krucjata albigeńska (1209–1229) zniszczyła ruch katarów, a ich idee duchowej równości zostały na wieki pogrzebane przez dominację patriarchalnego Kościoła.

Średniowiecze było epoką, w której kobiecość została wtłoczona w sztywne religijne ramy. Podział na świętą i grzesznicę służył kontroli społecznej, a inkwizycja i prześladowania kobiet uznanych za heretyczki skutecznie wymazały ich rolę w kulturze.

Ramy czasowe:

II wiek – powstanie gnostyckiej „Ewangelii Marii Magdaleny”.

591 rok – papież Grzegorz I ogłasza Magdalenę nawróconą grzesznicą.

XII wiek – pojawienie się katarów, którzy czczą Magdalenę jako duchową przewodniczkę.

1209–1229 – krucjata albigeńska i zniszczenie katarów.

XIII–XV wiek – nasilenie prześladowań kobiet przez inkwizycję.